Η λογοτεχνία δεν είναι απλώς συνυφασμένη με τις πολιτικοκοινωνικές εξελίξεις. Τις αντανακλά, συχνά μεγεθυμένες, και ενίοτε τις ερμηνεύει. Έτσι, η μετασοβιετική λογοτεχνία δεν μπορεί παρά να συναρτάται άμεσα με τον τρομερό κλονισμό που έφερε η κατάρρευση του σοβιετικού καθεστώτος και η ιλιγγιώδης μετάβαση της ρωσικής κοινωνίας στον καπιταλισμό.
Οι Pώσοι συγγραφείς και το ρωσικό κοινό, παρά το μεταβατικό στάδιο της περεστρόικα, βρέθηκαν στον αέρα. Την ίδια στιγμή, η Δύση, ταυτίζοντας την εγκαθίδρυση του γκανγκστερικού πραγματικά καπιταλισμού της δεκαετίας του ’90 στη Ρωσία με την αποκατάσταση της δημοκρατίας, άρα και την κατάκτηση της ελευθερίας του λόγου, έπαψε να ασχολείται με τα τη ρωσικής κοινωνίας και του ρωσικού πολιτισμού. Έτσι, η ρωσική λογοτεχνία βρέθηκε ξαφνικά αντιμέτωπη με έναν διπλό γολγοθά: της αμηχανίας στο εσωτερικό και της αδιαφορίας στο εξωτερικό. Μόλις δεκαπέντε χρόνια όμως μετά την κοσμογονική αυτή αλλαγή, η πορεία της ρωσικής λογοτεχνίας τουλάχιστον μας εντυπωσιάζει. Και η διαδρομή της λέει πολλά για την ίδια τη χώρα, τη θέση της στον κόσμο, αλλά και τη στάση της απέναντι σ’ αυτόν.
H «αστυνομική» λογοτεχνία
Κάποιοι θεωρούν ότι η αστυνομική λογοτεχνία λειτουργεί έως και θεραπευτικά για το ρωσικό κοινό, που αναγνωρίζει στις σελίδες της τον δικό του πανικό και τρόμο μπροστά στην αγριότητα της καθημερινότητάς του. Το πρώτο λογοτεχνικό είδος που αναδείχτηκε μέσα από τα αποκαΐδια της σοβιετικής περιόδου και συνεχίζει όχι μόνο να ανθεί αλλά και να εξάγεται με μεγάλη επιτυχία, ήταν το αστυνομικό μυθιστόρημα.
Οι ερμηνείες της τεράστιας επιτυχίας των αστυνομικών μυθιστορημάτων είναι πολλές και ποικίλες. Κάποιοι έκαναν λόγο για την αλλοτρίωση της ρωσικής συνείδησης από τον ευθύγραμμο σοσιαλιστικό ρεαλισμό, που τους οδηγούσε αναπόδραστα σε εξίσου γραμμικές φόρμες και προσεγγίσεις. Κάποιοι άλλοι συνέδεσαν το φαινόμενο με τον κατακλυσμό της ρωσικής αγοράς από την pulp φιλολογία, την οποία ο μέσος Pώσος κατανάλωσε με τη δίψα του πρωτάρη (ας μην ξεχνούμε ότι το σοβιετικό καθεστώς θεωρούσε την αστυνομική λογοτεχνία παραλογοτεχνία και με διάφορους τρόπους την απαγόρευε), για να αναζητήσει στη συνέχεια μια οικεία, ρωσική εκδοχή της. Κάποιοι άλλοι ανάγονται στην παραδοσιακή λειτουργία (του «καθρέφτη») του αστυνομικού μυθιστορήματος στη Ρωσία, την αποστολή του δηλαδή να αντανακλά τον κόσμο όπως είναι, αλλά κακλυμμένα –και να λειτουργεί έτσι ακόμα και θεραπευτικά για το κοινό, που αναγνωρίζει στις σελίδες του τον δικό του πανικό και τρόμο μπροστά στην αγριότητα της καθημερινότητάς του. Iσως η τεράστια απήχησή της να ερμηνεύεται από έναν συνδυασμό όλων αυτών των παραγόντων.
Kαθημερινός κανιβαλισμός
Παραμένει εν τούτοις το γεγονός ότι μια σειρά συγγραφείς, διάσημοι στη χώρα τους, κάνουν ήδη καριέρα στο εξωτερικό. Ορισμένοι από αυτούς είχαν εμπλακεί στις δομές του σοβιετικού κράτους, και μάλιστα τις πλέον κατασταλτικές. Η Αλεξάντρα Μαρίνινα (στα ελληνικά, εκδ. Πατάκη) υπηρέτησε στη σοβιετική αστυνομία και πλάθει την ηρωίδα της, την ευάλωτη και πεισματάρα Καμένσκαγια που κυνηγάει τη μαφία καταφεύγοντας σε καφετζούδες και μέντιουμ, με βάση την εμπειρία της. Ο Βίκτορ Ντοτσένκο, βετεράνος του Αφγανιστάν, υπόδικος για βιασμό, είναι ο πατέρας του ρώσου «Ράμπο» Μπεσένι, που κυνηγάει επίσης ανηλεώς μια μαφία, η οποία τελικά μας είναι ιδιαιτέρως οικεία.
Κάποιοι άλλοι, όπως ο Μπόρις Ακούνιν, ο Γεωργιανός κριτικός, δοκιμιογράφος, ειδικός στην ιαπωνική λογοτεχνία Γκριγκόρι Χάλβοβιτς Τσχαρτισβίλι, προσεγγίζουν την αστυνομική λογοτεχνία από άλλους δρόμους. Ο Ακούνιν γράφει το πρώτο του μυθιστόρημα για να ξεκουραστεί από το σημαντικό δοκίμιό του «Ο συγγραφέας και η αυτοκτονία», το 1999. Από το 2000 και μετά, εγκαταλείπει τα πάντα για να αφοσιωθεί στις περιπέτειες του Eραστου Πέτροβιτς Φαντορίν, ο οποίος είναι μυστικός πράκτορας του τσάρου Αλέξανδρου και αποτελεί έναν επιτυχημένο συνδυασμό Σέρλοκ Χολμς, Αρσέν Λουπέν και Τζέιμς Μποντ.
Την ίδια ώρα, οι παλαιότεροι συνεχίζουν ακάθεκτοι, όπως ο γνωστός και στη χώρα μας Γιούλιαν Σεμιόνοφ (στα ελληνικά, εκδ. Σύγχρονη Εποχή), αλλά και πολλοί νεότεροι έχουν ήδη παραλάβει τη σκυτάλη (Πολίνα Ντάσκοβα, Σεργκέι Τάρανοφ κ.ά.). Μπόρις Ακούνιν: ο νέος Πούσκιν ή ένας ευφυής παραλογοτέχνης; Ο χρόνος θα δείξει.
Μια συνολική κρίση για τη ρωσική αστυνομική λογοτεχνία, ως είδος, δεν θα μπορούσε να είναι παρά εξαιρετικά απλουστευτική. Η αστυνομική λογοτεχνία έχει πάψει προ πολλού να εντάσσεται στην παραλογοτεχνία, στην οποία ανήκουν εν τούτοις πολλά αστυνομικά μυθιστορήματα. Η βία και η αγριότητα που προσάπτουν στους Pώσους εκπροσώπους της αντανακλούν σίγουρα σε ένα βαθμό τη σύγχρονη ρωσική πραγματικότητα. Μένει να δούμε αν θα την περιγράφει ικανοποιητικά και στο μέλλον και αν ο Ακούνιν είναι ο νέος Πούσκιν, όπως ισχυρίζονται πολλοί, ή ένας ευφυής παραλογοτέχνης, όπως ισχυρίζονται πολλοί άλλοι. Ο χρόνος θα δείξει.
Καθημερινή 08-08-2004